Кембриж университети тадқиқотчилари молиявий одатлар эрта болаликдан шаклланади, деб ҳисоблайди. Aммо турли ўйинчоқлар, ширинликлар, мультфильмлар кўпроқ қизиқтирадиганлар болаларга бюджетни режалаштириш ва мунтазам тежашни қандай ўргатишимиз мумкин?  

Дарахтда пул ўсмайди, буни билган Ғарбдаги болалар пул билан муносабатни велосипед ҳайдашни ўрганишдан олдин ўрганадилар.

Мисол учун, AҚШда болалар учун молиявий таълим бу болалар стартаплари ва молиявий лагерлари аллақачон саноатлашган – улар бизнес ўйинларини ўйнайдилар ва бизнесни режалаштириш билан шуғулланадилар. Ота-оналар, ўз навбатида, иқтисодиёт нима эканлигини шахсий намуна билан кўрсатишга ҳаракат қилишади. 11 ёшидан отаси билан ишлашга борган Доналд Трамп шундай деб эслайди: «Қурилиш майдончаларида судраб юрган отам менга пул эмас, балки ундан ҳам қимматроқ нарсани берди – мен ўзлаштирган билимларим ва бизнес инстинктим шаклланди».

Канадада масалан, баъзи ота-оналар ҳар йили чўнтак пуллари миқдорини белгилайдилар, шунинг учун бола биринчи марта инфляция билан танишади.

Чўнтак пуллари Европа маданиятининг бир қисмидир: Британия ўсмирларининг 84 фоизи, француз ёшларининг 72 фоизи ва немис бошланғич мактаб ўқувчиларининг 57 фоизи уни олади.

Болалар учун пулларни талон-тарож қилиш одатий ҳол эмас. Мисол учун, Германияда ҳукумат ота-оналарга ҳар бир фарзанд учун тегишли миқдор белгиланган кўрсатмаларни беради. Кўпгина ота - оналар ундан озгина фоизни олиб қўйишади: болаларни қонунга бўйсунадиган солиқ тўловчилар бўлишга ўргатади. Шунга ўхшаш амалиёт Францияда мавжуд. Тўғри, у ерда солиқлар эмас, балки жарималар ушлаб қолинади: французлар болаларни ҳуқуқбузарлик учун жазолашда (аниқроғи, евродан) фойдаланадилар. Яъни жазолаш учун қилган хато ҳаракатига бола ўз чўнтакларидан пул тўлайди.

Aммо америкаликлар, аксинча, болаларга жарима солишни нотўғри деб билишади: ҳаётдаги биринчи молиявий тажриба, улар учун ижобий бўлиши ва ташвиш туғдирмаслиги керак деб ҳисоблашади.

Махсус банк депозитлари ва болаларнинг молиявий хизматлари хорижда машҳур: Британиянинг чўнтак пули иловасидан 1 миллион ўсмир, Aвстралиянинг дастуридан эса 400 мингдан ортиқ оила фойдаланади. Бироқ, кўплаб ота-оналар ҳали ҳам чўнтак пулларини нақд пулда беришади.

Европа ва AҚШлик ота-оналар фарзандларига чўнтак пулини беришса-да, уларнинг мустақил равишда пул топиш истагини қўллаб-қувватламоқда.

Кўпинча болаларга биринчи иш берувчилар ота-оналарнинг ўзлари ёки уларнинг қариндошлари ҳисобланади. Инглиз оилаларининг 67 фоизи болаларга уй юмушлари учун пул тўлайди ва AҚШда пул топиш учун бола уй атрофида бирор нарса қилиши керак: хонасини тозалаш, чиқиндини ташлаб келиш ёки итни сайр қилдириш.

Бу таълим усулини миллиардер Жон Рокфеллер ҳам қўллаган: оиласида у болалар меҳнати учун белгиланган тўловни жорий қилган ва болаларни ҳисоб-китоб дафтарларини юритишга мажбурлаган.

Кўпгина мамлакатларда болалар қонуний равишда уйдан ташқарида ишлашлари мумкин ва ота-оналар буни рағбатлантирадилар. Масалан, немис мактаб ўқувчилари ўт ўришади, итларни сайр қилдиради ва таъмирлаш устахоналарида ёрдам беришади. Шведлар газета ва лотерея чипталарини сотадилар, америкаликлар почта жўнатишади, энага ва онлайн репетиторлик қиладилар. Болалигини Германияда ўтказган таниқли тадбиркор Оскар Хартманн илк пулини газета сотиш орқали топганини эслайди.

Эски нарсалар сотиладиган бозорлар кўплаб Европа мамлакатларида машҳур. Швеция ва Францияда ота-оналар мактаб ўқувчиларига бундай ярмаркаларда кераксиз кийимлар, ўйинчоқлар, дарсликларни сотишни маслаҳат беришади, Германияда эса ҳатто алоҳида болалар буюм бозорлари мавжуд.

Европа ва Aмерикада болаларни тежашга ўргатиш учун турли хил ҳаётий ўйинлар мавжуд.

Масалан, Францияда болаларга жамғарма мақсадларига мос келадиган рангли бўлимлари бўлган ҳамён берилади. Шведлар жамғармаларни бонуслар билан рағбатлантирадилар: агар бола бирор нарса сотиб олмоқчи бўлса, ота-оналар унга ҳар 100 кронни икки баравар оширишни таклиф қилишади.

Ота-оналар биргаликда совғалар ва харидлар учун пул тежашади. Қизиғи шундаки, болалар пулни шунчалик яхши тежашга муваффақ бўлишадики, ҳатто катталар улардан қарз олишади. Бундан ташқари, болалар бу ҳақда ҳар доим ҳам билишмайди: кўплаб ота-оналар болаларининг пул сақлайдиган банкларига ҳатто яширин рейдлар қилишади. Ва албатта пулни яна шундай яширинча жойига қўйиб қўйишади.

Жамғармада мунтазамлик муҳим аҳамиятга эга: тежаш ва жуда оз миқдорда сармоя киритиш орқали вақт ўтиши билан сиз жуда муносиб миқдорни олишингиз мумкин.

Қизиқарли тарзда, Кариб денгизидаги ота-оналар фарзандларига бу ҳақиқатни кўрсатишади. Улар сусу – жамоавий жамғармалар билан шуғулланадилар: бундай ўзаро ёрдам клубининг аъзолари (одатда аёллар) умумий пул йиғишга тенг ҳисса қўшадилар ва ойнинг охирида барча пуллар жамоа аъзоларидан бирига ўтказилади. Бу болангизни мактабга тайёрлаш ёки катта харидга тўлаш учун етарли бўлади. Келгуси ойда яна бир киши мақсадли ёрдам олади ва бунинг натижасида ҳар бир киши ўз навбатида ёлғиз ўзи йиғиш қийин бўлган катта миқдордаги маблағни олади.

Панамадаги камбағал оилаларда эса мунтазам жамғармалар болага Рождество байрамига совға олишнинг ягона йўли ҳисобланади: йил давомида ота-оналар байрамни тўкин дастурхон атрофида ўтказиш учун ҳар ой озгинадан пул йиғадилар. Шундай қилиб, болалар аста-секин тежамкорлик ва узоқ муддатли молиявий режалаштиришга ўрганадилар.

Молиявий кундаликни текшириш жуда кўп мамлакатлар учун одатий ҳолга айланган.

Бу нафақат тежашни, балки пулни тўғри бошқаришни ҳам ўрганишдир. Шунинг учун, масалан, Японияда қариндошлар кўпинча байрамларда болаларга пул солинган конвертларни беришади. Совға кўрсатмалар билан бирга келади: улар ҳамма нарсани бир лаҳзалик қувончга сарфламасликни, балки муҳим харид учун тежашни маслаҳат беришади. Болаларга бу вазифани осонлик билан енгиш учун 8 ёшдан бошлаб асрлик какебо тизимидан фойдаланган ҳолда бюджет тузиш амалиёти ўргатилади, сўнгра шахсий молиявий режани махсус дафтарга ёзадилар.

Француз ота-оналари ҳам шунга ўхшаш тажрибага эга: болалар харажатлар, даромадлар ва сақланган суммаларни қайд қилиш учун дафтар тутишади. Ота-оналар ушбу молиявий кундаликни  худди мактаб кундалигини назорат қилгандек жиддий кузатиб боришади.

Сиз-чи, сиз фарзандингизга пул дарахтда ўсмаслигини қандай шахсий тажрибалар орқали ўргатаяпсиз?

Барно Султонова тайёрлади