Kembrij universiteti tadqiqotchilari moliyaviy odatlar erta bolalikdan shakllanadi, deb hisoblaydi. Ammo turli o‘yinchoqlar, shirinliklar, multfilmlar ko‘proq qiziqtiradiganlar bolalarga budjetni rejalashtirish va muntazam tejashni qanday o‘rgatishimiz mumkin?  

Daraxtda pul o‘smaydi, buni bilgan G‘arbdagi bolalar pul bilan munosabatni velosiped haydashni o‘rganishdan oldin o‘rganadilar.

Misol uchun, AQShda bolalar uchun moliyaviy ta’lim bu bolalar startaplari va moliyaviy lagerlari allaqachon sanoatlashgan – ular biznes o‘yinlarini o‘ynaydilar va biznesni rejalashtirish bilan shug‘ullanadilar. Ota-onalar, o‘z navbatida, iqtisodiyot nima ekanligini shaxsiy namuna bilan ko‘rsatishga harakat qilishadi. 11 yoshidan otasi bilan ishlashga borgan Donald Tramp shunday deb eslaydi: «Qurilish maydonchalarida sudrab yurgan otam menga pul emas, balki undan ham qimmatroq narsani berdi – men o‘zlashtirgan bilimlarim va biznes instinktim shakllandi».

Kanadada masalan, ba’zi ota-onalar har yili cho‘ntak pullari miqdorini belgilaydilar, shuning uchun bola birinchi marta inflyasiya bilan tanishadi.

Cho‘ntak pullari Yevropa madaniyatining bir qismidir: Britaniya o‘smirlarining 84 foizi, fransuz yoshlarining 72 foizi va nemis boshlang‘ich maktab o‘quvchilarining 57 foizi uni oladi.

Bolalar uchun pullarni talon-taroj qilish odatiy hol emas. Misol uchun, Germaniyada hukumat ota-onalarga har bir farzand uchun tegishli miqdor belgilangan ko‘rsatmalarni beradi. Ko‘pgina ota - onalar undan ozgina foizni olib qo‘yishadi: bolalarni qonunga bo‘ysunadigan soliq to‘lovchilar bo‘lishga o‘rgatadi. Shunga o‘xshash amaliyot Fransiyada mavjud. To‘g‘ri, u yerda soliqlar emas, balki jarimalar ushlab qolinadi: fransuzlar bolalarni huquqbuzarlik uchun jazolashda (aniqrog‘i, yevrodan) foydalanadilar. Ya’ni jazolash uchun qilgan xato harakatiga bola o‘z cho‘ntaklaridan pul to‘laydi.

Ammo amerikaliklar, aksincha, bolalarga jarima solishni noto‘g‘ri deb bilishadi: hayotdagi birinchi moliyaviy tajriba, ular uchun ijobiy bo‘lishi va tashvish tug‘dirmasligi kerak deb hisoblashadi.

Maxsus bank depozitlari va bolalarning moliyaviy xizmatlari xorijda mashhur: Britaniyaning cho‘ntak puli ilovasidan 1 million o‘smir, Avstraliyaning dasturidan esa 400 mingdan ortiq oila foydalanadi. Biroq, ko‘plab ota-onalar hali ham cho‘ntak pullarini naqd pulda berishadi.

Yevropa va AQShlik ota-onalar farzandlariga cho‘ntak pulini berishsa-da, ularning mustaqil ravishda pul topish istagini qo‘llab-quvvatlamoqda.

Ko‘pincha bolalarga birinchi ish beruvchilar ota-onalarning o‘zlari yoki ularning qarindoshlari hisoblanadi. Ingliz oilalarining 67 foizi bolalarga uy yumushlari uchun pul to‘laydi va AQShda pul topish uchun bola uy atrofida biror narsa qilishi kerak: xonasini tozalash, chiqindini tashlab kelish yoki itni sayr qildirish.

Bu ta’lim usulini milliarder Jon Rokfeller ham qo‘llagan: oilasida u bolalar mehnati uchun belgilangan to‘lovni joriy qilgan va bolalarni hisob-kitob daftarlarini yuritishga majburlagan.

Ko‘pgina mamlakatlarda bolalar qonuniy ravishda uydan tashqarida ishlashlari mumkin va ota-onalar buni rag‘batlantiradilar. Masalan, nemis maktab o‘quvchilari o‘t o‘rishadi, itlarni sayr qildiradi va ta’mirlash ustaxonalarida yordam berishadi. Shvedlar gazeta va lotereya chiptalarini sotadilar, amerikaliklar pochta jo‘natishadi, enaga va onlayn repetitorlik qiladilar. Bolaligini Germaniyada o‘tkazgan taniqli tadbirkor Oskar Xartmann ilk pulini gazeta sotish orqali topganini eslaydi.

Eski narsalar sotiladigan bozorlar ko‘plab Yevropa mamlakatlarida mashhur. Shvetsiya va Fransiyada ota-onalar maktab o‘quvchilariga bunday yarmarkalarda keraksiz kiyimlar, o‘yinchoqlar, darsliklarni sotishni maslahat berishadi, Germaniyada esa hatto alohida bolalar buyum bozorlari mavjud.

Yevropa va Amerikada bolalarni tejashga o‘rgatish uchun turli xil hayotiy o‘yinlar mavjud.

Masalan, Fransiyada bolalarga jamg‘arma maqsadlariga mos keladigan rangli bo‘limlari bo‘lgan hamyon beriladi. Shvedlar jamg‘armalarni bonuslar bilan rag‘batlantiradilar: agar bola biror narsa sotib olmoqchi bo‘lsa, ota-onalar unga har 100 kronni ikki baravar oshirishni taklif qilishadi.

Ota-onalar birgalikda sovg‘alar va xaridlar uchun pul tejashadi. Qizig‘i shundaki, bolalar pulni shunchalik yaxshi tejashga muvaffaq bo‘lishadiki, hatto kattalar ulardan qarz olishadi. Bundan tashqari, bolalar bu haqda har doim ham bilishmaydi: ko‘plab ota-onalar bolalarining pul saqlaydigan banklariga hatto yashirin reydlar qilishadi. Va albatta pulni yana shunday yashirincha joyiga qo‘yib qo‘yishadi.

Jamg‘armada muntazamlik muhim ahamiyatga ega: tejash va juda oz miqdorda sarmoya kiritish orqali vaqt o‘tishi bilan siz juda munosib miqdorni olishingiz mumkin.

Qiziqarli tarzda, Karib dengizidagi ota-onalar farzandlariga bu haqiqatni ko‘rsatishadi. Ular susu – jamoaviy jamg‘armalar bilan shug‘ullanadilar: bunday o‘zaro yordam klubining a’zolari (odatda ayollar) umumiy pul yig‘ishga teng hissa qo‘shadilar va oyning oxirida barcha pullar jamoa a’zolaridan biriga o‘tkaziladi. Bu bolangizni maktabga tayyorlash yoki katta xaridga to‘lash uchun yetarli bo‘ladi. Kelgusi oyda yana bir kishi maqsadli yordam oladi va buning natijasida har bir kishi o‘z navbatida yolg‘iz o‘zi yig‘ish qiyin bo‘lgan katta miqdordagi mablag‘ni oladi.

Panamadagi kambag‘al oilalarda esa muntazam jamg‘armalar bolaga Rojdestvo bayramiga sovg‘a olishning yagona yo‘li hisoblanadi: yil davomida ota-onalar bayramni to‘kin dasturxon atrofida o‘tkazish uchun har oy ozginadan pul yig‘adilar. Shunday qilib, bolalar asta-sekin tejamkorlik va uzoq muddatli moliyaviy rejalashtirishga o‘rganadilar.

Moliyaviy kundalikni tekshirish juda ko‘p mamlakatlar uchun odatiy holga aylangan.

Bu nafaqat tejashni, balki pulni to‘g‘ri boshqarishni ham o‘rganishdir. Shuning uchun, masalan, Yaponiyada qarindoshlar ko‘pincha bayramlarda bolalarga pul solingan konvertlarni berishadi. Sovg‘a ko‘rsatmalar bilan birga keladi: ular hamma narsani bir lahzalik quvonchga sarflamaslikni, balki muhim xarid uchun tejashni maslahat berishadi. Bolalarga bu vazifani osonlik bilan yengish uchun 8 yoshdan boshlab asrlik kakebo tizimidan foydalangan holda budjet tuzish amaliyoti o‘rgatiladi, so‘ngra shaxsiy moliyaviy rejani maxsus daftarga yozadilar.

Fransuz ota-onalari ham shunga o‘xshash tajribaga ega: bolalar xarajatlar, daromadlar va saqlangan summalarni qayd qilish uchun daftar tutishadi. Ota-onalar ushbu moliyaviy kundalikni  xuddi maktab kundaligini nazorat qilgandek jiddiy kuzatib borishadi.

Siz-chi, siz farzandingizga pul daraxtda o‘smasligini qanday shaxsiy tajribalar orqali o‘rgatayapsiz?

Barno Sultonova tayyorladi