(1-qism)

Registonga boshi egik odam kelganda o‘z-o‘zidan qaddini rostlaydi, yuksaklikka boqadi. Minoralar shunga undaydi. Bu dargohda sarbalandlar ham beixtiyor enkayadi. Boshini egmasa peshanasi pastak daricha peshtoqiga uriladi. Ishoralar, hikmatlar... Qadamjoda ishlagan har bir xodim istasa-istamasa ana shu sirli dunyoni har kuni tuyib yashaydi.

Asliddin Safarov 18 yilki Registonda ishlaydi. U Urgutning Qoratepa qishloq fuqarolar yig‘iniga qarashli Qo‘zichi qishlog‘idan. Samarqand davlat universitetining tarix fakultetini bitirgan.

– Asliddin, o‘tgan yili Qatar amiri shayx Tamim bin Hamad Ol Soniy, ular hamrohligida O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Registonga tashrifida siz gidlik qildingiz. Davlat rahbarlari ekskursiyasi qaysi jihatlari bilan farq qiladi?

–   Ochig‘i, oddiy ekskursiyalardan mutlaqo farq qiladigan holat. Ekskursiya o‘zbek tilida olib boriladi. Tarjimon o‘zbek tilidan o‘giradi. Oddiy ekskursiyalarda aytiladigan bir necha jumlani bitta gapda aytishingiz lozim. Qisqa, lo‘nda tushunarli! Birinchidan, tarjima ham vaqtni oladi. Deylik, Registonda ekskursiya vaqti 40 daqiqa deb belgilansa, tabiiyki bu muddatning yarmida tarjimon ishlaydi. Demak, so‘zlarni, odatdagi 40 daqiqalik ekskursiyadagidan ikki baravarga qisqartirish va ayni vaqtda mazmunni ham saqlash lozim bo‘ladi.

Gid gapirayotgan detallar tinglovchi ko‘rayotgan, ko‘z o‘ngida bo‘lishi shart. Undan keyin, rasmiy doira kishilarning vaqti tig‘izligi ekskursiya davomiyligini qat’iy bir tartibga soladi. Eng muhimi, o‘zini yo‘qotib qo‘yishi mumkin bo‘lmagan, tajribali, bilimli gidlar davlat rahbarlariga xizmat qiladi. Chehra ochiq bo‘lish barobarida og‘ir-bosiqlik bilan uyg‘unlashishi muhim. Undan keyin, tashrif buyurgan davlat rahbari yurtidagi an’analar va o‘ziga xosliklar ham hisobga olinadi. Masalan, Qatar amiri uchun talablardan biri gid erkak kishi bo‘lishi kerak edi.

– Samarqand viloyat turizm va sport bosh boshqarmasi ma’lumotiga ko‘ra, shaharda 800 dan ortiq gid bor. Shuncha gid ichidan Siz qanday tanlandingiz?

– Barcha gidlar orasida katta tanlov o‘tkazildi desak xato bo‘lar. Gidlarimizning qandaydir qismi boshqa bir tilda ish olib boradi. Xotin-qiz gidlarimiz ham kam emas. Lekin, chertib-chertib tanlashgani bor gap. O‘sha kuni 28 may edi. Yakshanba kuni. Ayni mavsum qizigan payt. Gidlarning ko‘pchiligi band, unisi u yoqqa ekskursiyaga, bunisi boshqa yoqqa guruhi bilan jo‘nagan. Shu kuni, tug‘ilgan kunim ham. Uyda farzandlarim kutayapti. Xullas, 7-8 nafar gid to‘plandik.

Bunaqa katta ekskursiyaga gidlik qilish tanlovida qatnashishning o‘zi kimlarnidir esankiratib ham qo‘yadi. Yuqorida aytdim, ishning o‘ziga xosligini. Bu odamdan jasorat talab qiladi. Garchi qilayotgan ishingiz har kungidek ko‘rinsa ham, yoningizdagi inson dunyo nazariga tushgan, har bir harakatingiz kameralar ob’yektivida muhrlanayapti, har bir so‘zingiz diqqat bilan tinglanayapti. Shuni tasavvur qilishning o‘zi qaysidir hamkasbimizni hayajonga solishi mumkin. Gid ruhiy jihatdan ham tayyor bo‘lishi kerak. Tanlovga kelganlarning hammasi Prezident va Qatar amiriga gidlik qilgisi keladi. «Ekskursiyaga chiqsamu, noto‘g‘ri gapirib qo‘ysam yoki noqulay ahvolga tushib qolsam nima bo‘ladi?» degan istiholani aytganlar ham bo‘ldi. Men 2022 yilda ShHT sammiti kunlarida Eron Prezidenti, vazirliklari va adminstratsiyasi uchun Registonda bir necha ekskursiya o‘tkazgan edim. Shundanmi, xotirjamroq edim.

To‘plangan gidlar birin-birin savolga tutilib navbat menga keldi. Birinchi savol «O‘zbekchani bilasizmi?» O‘zi o‘zbek tilida gidlik qiladigan nomzodlar kelgan bo‘lsa... Savol shu tarzda qo‘yilishi bilan, aftidan, mendagi xotirjamlik tekshirildi. «Ha» dedim hech bir taajjubsiz. Me’moriy yodgorliklarimizda bir qarashda naqsh bo‘lib ko‘ringan Qur’on suralari, hikmatlarning ham o‘ziga xos tarixi bor. Ular joylashtirilish o‘rni ham tasodifiy emas. Shu haqdagi savollarga mening javobim tayyor edi. Ko‘p yigitlarimiz ekskursiyalarda shu ma’lumotlarga e’tibor bermay o‘tib ketgan ekan. Ular javob berolmagan ma’lumotlarni vaqtida menga ustozlarim uqtirgan edilar.

Shundan keyin, Registon maydonida ekskursiyamni ko‘rishdi. Tasavvur qiling, 20-30 kishi qarab tursayu, sizni tekshirib turgan odam savol bersa. 2 ta savol berildi. Aslida ekskursiya jarayonida savolga o‘rin qoldirmay ishni yakunlash kerak. Baribir, hali yetib kelmagan davlat rahbarlari salobati bosarkan-da. Qayta-qayta mashqlar, ichki xotirjamlikni ruhiyatimga singdirib borib, 5 iyun ham yetib keldi. Ekskursiya vaqtida men ichimdagi hayajonni tamoman yengib bo‘lgan edim. Belgilangan me’yorlar asosida ikki davlat rahbari oldida bobolarimiz qoldirgan buyuk meros, o‘zbek xalqining faxri bo‘lgan Registon haqida gapirar ekanman, Qatar amiri ko‘zlaridagi hayratni ham ilg‘ar, ovozim yanada dadilroq chiqayotganini ham his etar edim. Ana shu sururni hech qachon unutmasam kerak.

– Oddiy sayyohlar orasida obidalarimiz, udumlarimiz oshig‘i bo‘lganlarini qanday eslaysiz?

– 2007 yilda Samarqandga tashrif buyurgan yaponiyalik onaxon Missava Kazuko bilan  kechirgan sarguzashtlarni hech unutolmayman. 77 yoshli ayol indivudual sayyohlikni istadi. Hali sayohat boshlanmasdan, juma kuni sumkalari, pullarini yo‘qotib qo‘ygan, qayerda yo‘qotganini o‘zi ham eslolmas edi. Ingliz tilida gapirolmaydi, lekin kamroq tushunadi. Men elchixonaga murojaat qilsak, pasport qilib beradi deganimda, u vaqtini yo‘qotmoqchi emasligi, tarixni tezroq ko‘rmoqchi ekanini aytdi. Xo‘p, Samarqanddni ko‘rsatdim. Pasport bo‘lmasa, samolyotga ham, poyezdga ham chipta ololmaysiz. Avgustning issig‘ida jamoat avtobusida Buxoroga, Xorazmga borishni tasavvur qilavering. Onaxon esa hayratlanishdan charchamaydi.

Samarqandga qaytganimizda yangi sarguzashtlar boshlandi. Hali pasport tayyor bo‘lmagan. Urgutga o‘zim yashaydigan qishloqqa olib bordim. Avgust oyi – to‘y mavsumi. Bitta to‘yga olib borgan edik, shu bilan to‘ylarimiz shaydosi bo‘lib qoldi. Sayyohlarni milliy kiyimlarimizda ko‘rishga o‘rganib qolganmiz. Lekin, onaxon har to‘yga borar ekan kelin kiyadigan naqshinkor kiyimni kiyadi, peshanasiga tillaqoshni taqadi-da, kelinning yoniga o‘ng yanga bo‘lib o‘tirib oladi. Ularga tushuntirmoqchi bo‘laman, qishloqdoshlar «qo‘yavering» deyishadi. Har gal to‘y haqida xabar kelganda menga «Sen o‘z ishingini qilaver, o‘zim boraman, faqat sovg‘a olib kelib ber» deb pul beradi. «Tilni bilmaysiz, qanday gaplashasiz» desam, «Bu yerda til bilish shart emas» deydi. Gilammi, katta odeyalomi,  olib beraman. Sovg‘ani olib chiqib ketadi. Butun qishloq onaxonni tanib qoldi. Taksichilar, muxlislar qayerda to‘y borligini oldindan aytishadi, oldimizdan o‘tib olib ketishadi. Onaxon bizdagi osoyishtalik, samimiyat va mehmondo‘stlikni tushunib yetgan edi. Qizig‘i, uzoq qishloqdan kelib onaxonni taklif qilib ketgan to‘ychilar orasida men umrimda ko‘rmagan, tanimagan odamlar ham bor edi... Pasport tayyor bo‘lganda biletni olib Vataniga jo‘natdik.

Kelgusi yili avgustining oddiy kunlaridan biri edi. Registonda navbatdagi ekskursiyamni tugatib bo‘lganimda, bir shlyapali ayol men tomon quchoq ochib kelayapti.  Qarasam, o‘sha yapon onaxon. Mehmonxonaga olib borib joylashtiraylik desak, «Menga mehmonxona kerakmas, uyingga boraman» deydi. Registratsiya uchun mehmonxona zarur deyman. Tunda mehmonxonada qoladi. Ertalab yana qishloqqa yo‘l olamiz. Qishloqda bir-ikki to‘yni o‘tkazgach, Buxoro, Qoraqalpog‘iston to‘ylariga ham olib bordim. Qozog‘iston, Qirg‘iziston to‘ylarini ham birga ko‘rdik. Lekin, baribir Samarqand ularga o‘zgacha hayrat uyg‘otishini takrorlardi.

– U ingliz tilini durust tushunmasa, siz yapon tiliga ixtisoslashmagansiz. Muloqotlaringiz qanday bo‘ldi?

– O‘shanda yapon tilli gidlar band edimi, bori ham hujjatsiz va yoshi ulug‘ onaxon bilan ovora bo‘lib qolishni istamadimi, bilmadim, yapon xonimga hamrohlik qilish mening chekimga tushgan edi. Ha, ingliz tilini uncha-muncha tushunmas edi va takror-takror aytib, qo‘l ishoralari bilan anglatadigan bo‘ldim. Eng muhimi, o‘zbekcha so‘zlarni ham tushunadigan bo‘ldi.

Ayol shu yoshida «Kazuko» degan farmatsevtik kompaniyaning prezidenti ekan. O‘g‘illari telefon qilib «Onam sen haqingda ajoyib gaplarni aytdi. Onam Samarqandga shunchalik bog‘lanib qoldiki, avgustni, to‘y mavsumini shunchalar kutdiki» dedi. Bir qizi vrach, bir qizi farmatsevt, men bilan gaplashgan o‘g‘li esa biznesmen ekan. U meni Yaponiyaga taklif qilib, bu yerda o‘qiysan, biz bilan yashaysan dedi. Lekin, Samarqanddan bir necha yilga bo‘lsa ham uzoq bo‘lish, nima desam ekan, men uchun emas...

– Sovet davri ideologiyasi sayyohchiligimizga ham ta’siri bo‘lgani sir emas. Deylik, mehmonxonalarda Qur’on kitobi, joynamozni ko‘rish mumkin bo‘lmagan davrlarni boshdan kechirdik. Hatto 15-20 yil muqaddam ham shunday edi. Musulmon davlatlaridan kelgan sayyohlar bilan bog‘liq o‘ziga xos voqealar ham biz uchun qiziq.

– Muborak ramazon oyi edi. 2018 yilning ramazoni may-iyunga to‘g‘ri kelgandi. Kun issiq, ro‘zachilik. Havoning tafti biroz pasayishini kutib, iftorga yaqin vaqtda majmuadan chiqdim. Maydonda 2-3 nafar sayyoh mustaqil aylanib yurgan ekan, meni to‘xtatib so‘rashdi: «Iftorlikda qayerda ovqatlansak bo‘ladi, ya’ni halol mahsulotlardan tayyorlangan taomlar qayerda?» Samarqandda hamma joyda halol ovqatlar tayyorlanishini aytdim. Keyin «qayerdadir Samarqand oshi bor ekan» deyishdi. Samarqandda osh qilinadigan joylar kam emas. Biror taomxonagacha kuzatib qo‘yay desam, og‘izocharga kechikaman. Uyda kutishayapti, qishloqdan onam kelgan. Shu  topda yodimga tushdi, uyda ham osh qilinyapti! «Xohlasangizlar, ketdik biznikiga». Yigit hayron. Yonidagilari onasi va ayoli ekan. Avvaliga ikkilangandek bo‘ldi. Bizda mehmondorchilik oddiy holat ekanini aytdim.

Indoneziyalik yigitning ismi Hasim Rahmon ekan. Onam, ayolim, bolalarim ochiq chehra bilan kutib olishganida begonalik hissi chekindi. Osh suzib kelinganda yigit «Biz oshni qo‘lda yesak» dedi. Bizda ham shunday dedim. Yanada erkinroq bo‘lishdi. Oshni yedik, xursand bo‘lishdi. Indoneziyaga qaytgach, bu gapni feysbuk tarmoqlariga tarqatibdi. Haftaga bir marta Indoneziyadan Toshkentga reys bo‘ladigan bo‘lsa, Samarqandga kelgan indoneziyaliklardan, bo‘lmagandan bittasi siznikida osh yesak deydigan bo‘ldi. O‘zimiz shaharda «dom»da yashaymiz. Bir-ikki marta Osh markaziga olib bordim. Shundan keyin ham ular xonadonda bo‘lgilari kelaveradi. Ha, bir toifa sayyohlarni oilaviy muhit, xonadondagi oshxona, ichkaridagi urf-odatlar ko‘proq qiziqtiradi. 

Shundan keyin qishloqda, Urgutning bahavo qishlog‘ida yashaymiz, mehmon uyi ochdik. Yaqinda ham Indoneziyadan bir onaxon keldi. Eng yaxshi mehmonxona va gid uchun firmaga oldindan pul to‘lab qo‘ygan bo‘lsa ham ikki kun bizning mehmonimiz bo‘ldilar. Turizmda quyidagi holat ko‘p kuzatiladi: Bir joy yoqib qoldimi, takror va takror shu manzilga kelishadi. Masalan, amerikalik sayyohimiz bor edi, bir necha yil ketma-ket kelib dam olib ketdi. Koreyalik turistimiz har yili O‘zbekistonga kelganda xuddi aka-ukasining uyiga kelgandek kirib keladi.

– Bu, albatta, qonuniy jihatdan mustahkamlangan bo‘lsa kerak.

– Albatta. «Mehmon uylari» degan narsa keng yo‘lga qo‘yilyapti. Bunda sayyohga ikkita xona ajratilib beradi, sayyoh ham, xonadon egalari ham bitta hovlida yashayveradi. Xohlasa, oila bilan birga ovqatlanadi. Ko‘pchilik turistlar shunga qiziqib kelishadi. Urgutdagi «Mehmon uyi»mizda xorijlik sayyoh bir kecha-kunduz qolishi uchun yetarli sharoit yaratilgan. Bu yerda tabiatdan bahra olishi, udumlarimiz bilan tanishishi qatorida nonushtadan tortib tushlik va kechki ovqatlari bilan ham siylanadi. Xohlashsa, o‘zlari tayyorlab yeyishlari ham mumkin. Bahor kunlari esa mahalliy turistlarimiz ko‘payib ketadi. Tashkiliy ishlarni boshqarish yaqinlarimga yuklatilgan. Men asosiy ishimdan chalg‘imayman.

– Asliddin birinchi ekskursiyani eslaysizmi?

– Albatta. Men uchun eng hayajonli ekskursiya edi. O‘shanda 4-bosqichda o‘qiyman. 2004 yildagi gap bu. Fazliddin Faxriddinov degan ustozimiz bor edi, chaqirtirdi.  Samarqand davlat tibbiyot kolleji qizlari uchun gid kerak ekan. Qirqta talaba qiz. Tasavvur qiling, shuncha qiz ichida bir o‘zim va men ekskursiyachiman. Yana guruhni shahar bo‘ylab birga olib yurib, bir necha ob’yektda ma’lumot berish kerak. Bir vaqtning o‘zida shuncha kishining psixologiyasini o‘rganish qiyin. Ekskursiya qilayotgan vaqtda tinglovchilaring ko‘ziga qarash kerak deb o‘rgatishgan. Boshida qaqajon qizlar mening psixologiyamni o‘rganayotgandek bo‘ldi. Agar tinglovchi  e’tiborsizlik qilib, o‘zaro gaplashsa yoki boshqa bir  tomonga chalg‘isa bu uning emas, balki gidning aybi hisoblanadi. O‘sha qizlardan bir-ikkitasi hazil-huzulga o‘tdi, ularning kayfiyatini ham obidalar fayzidan deb,  mavzuni yodgorliklarimiz tarixiga burdim. Shunda Samarqand haqidagi rivoyatlar qo‘l keldi. Xullas, Shohi Zindadan boshlangan ekskursiya Ulug‘bek rasadxonasi, Bibixonim masjidi, Registon ansambli va Go‘ri Amir maqbarasigacha davom etdi. Ekskursiya tugaganda boshimdan tog‘ ag‘darilgandek yengil bo‘lgandim.

(Suhbatning keyingi qismida ham qiziqarli ma’lumotlar bilan tanishasiz)

Mustahkam Tangriyorova