Ўзбекистонда рақамли маркировкалаш ва агрегациялаш тизимини жорий этиш –музокараларга сабаб бўлувчи қадамдир. Дастлаб ушбу восита истеъмолчиларни ҳимоя қилиш, контрафактга қарши курашиш ва маҳсулот бозорларининг шаффофлигини таъминлаш мақсадида яратилган. Бироқ, айрим ишлаб чиқарувчиларнинг фикрича, бундай инновацияларнинг асосий мақсади қўшимча харажатлар ва бизнес учун тўсиқлар яратишдир. Аслида аҳвол қандай ва баъзи оммавий ахборот воситаларини тўлдириб юборган танқидий мақолалар ортида қандай манфаатлар яширинган бўлиши мумкин? Бизнинг таҳририятимиз бу масалани ойдинлаштиришга қарор қилди.

Рақамли маркировка ва агрегация: бу нима ва нима учун керак?

Рақамли маркировка - бу ҳар бир маҳсулотга заводдан истеъмолчигача бўлган йўлни кузатиш имконини берувчи ноёб код бериладиган тизим. Бу код қадоққа туширилади ва марказлаштирилган маълумотлар базасига киритилади. Ўзбекистонда рақамли маркировка тизими оператори «CRPT TURON» ҳисобланади. У «Asl Belgisi» тизимининг ишлаши ва ривожланишини таъминлайди, у ердан барча маълумотлар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Солиқ қўмитасига узатилади.

Ҳозирги кунда тизим 385 та ишлаб чиқарувчи ва 1570 та импортчидан келиб тушаётган 67 мингдан ортиқ турдаги маҳсулотлар тўғрисидаги маълумотларни қайта ишлайди. Тизим 7 миллиарддан ортиқ товар ҳаракатини мониторинг қилишни таъминлайди.

Агрегация, ўз навбатида, маҳсулотларни ўз ноёб кодига эга бўлган гуруҳли қадоққа бирлаштиришдир. Бу код ҳар бир жойланган қадоқнинг (истеъмол) идентификация кодлари ва яратилаётган қадоқнинг (гуруҳли) коди ўртасидаги боғлиқлик ҳақидаги ахборотни сақлайди. Бу бир турдаги маҳсулотнинг ҳар бир партияси ва унинг таркибидаги ҳар бир товар бирлигининг жойлашувини очишга ҳожат қолдирмасдан аниқ кузатиш имконини беради. Чакана савдо шохобчасида истеъмолчи товарни ҳам истеъмол қадоғида (тарада), ҳам тўлиқ гуруҳли қадоқда (блокда) сотиб олиши мумкин.

Бироқ бундай назорат бозорнинг барча иштирокчиларига ҳам фойдали бўлавермайди. Баъзи ишлаб чиқарувчилар ва дистрибюторлар «кўтарилмайдиган харажатлар» ва «техник қийинчиликлар»дан шикоят қилишмоқда. Ростдан ҳам шундайми?

Танқидчиларнинг далиллари: афсоналар ва ҳақиқат

Маркировкалаш ускуналарининг юқори нархи: бозор ўсишими ёки инфляция?

Рақамли маркировка ва агрегация танқидчиларининг таъкидлашича, ускуналар ва сарфлаш материалларга қилинадиган харажатлар нархларнинг ошишига ва ишлаб чиқарувчилар учун йўқотишларга олиб келади. Бироқ «CRPT TURON» статистикаси бошқа ҳолни кўрсатмоқда. Рақамли маркировка жорий этилган бозорларда ишлаб чиқаришнинг сезиларли ўсиши, «яширин» айланманинг қонунийлаштирилиши ва қонуний импорт ҳажмининг кўпайиши кузатилмоқда.

Тамаки маҳсулотлари (2024 йил январь-октябрь):

• бозор ҳажми 25,6 фоизга ошди;
• ишлаб чиқариш 17,1 фоизга ошди;
• қонуний импорт 2,7 баробарга ошди.

Алкоголь маҳсулотлари (2024 йил январь-октябрь):

• бозор ҳажми 16,1 фоизга ошди;
• ишлаб чиқариш 15,2 фоизга ошди;
• қонуний импорт 1,6 баробарга ошди.

Фармацевтика (2023 йил март - 2024 йил февраль):

• бозор ҳажми 18 фоизга ошди;
• 600 дан ортиқ ишлаб чиқарувчилар, шу жумладан халқаро компаниялар рақамли маркировкани муваффақиятли жорий этишди.

Ушбу маълумотлар рақамли маркировка нафақат бозор ривожланишини рағбатлантиришидан, балки уни қонунийлаштиришидан далолат беради.  У келгусида тизимни жорий этиш билан боғлиқ харажатларни қоплаши мумкин. Фармацевтика ва алкоголь саноатида маркировканинг муваффақиятли қўлланилиши Ўзбекистонда рақамлаштириш учун барча зарур шарт-шароитлар мавжудлигини тасдиқлайди.

Қўшимча равишда таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон Президентининг «Мажбурий рақамли маркировкалаш жараёнларини жадаллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги қарорига (2024 йил 30 майдаги ПҚ-203-сон) кўра, компаниялар маркировкалаш ускуналарини олиб киришда божхона тўловларидан 2027 йил 1 июнга қадар озод этилади.

Юқори тезликдаги ишлаб чиқариш линиялари: чақирувларга тайёрми?

«UzCarlsberg» ва Россиянинг «Ochakovo» компанияси каби ишлаб чиқарувчиларнинг тажрибаси рақамли маркировканинг энг тезкор линияларда ҳам муваффақиятли жорий этилганини тасдиқлайди.

Мисол учун, «Ochakovo» МПАК АЖ корхонасида шиша идишлар учун соатига 40 000 идишгача, темир таралар учун эса бу кўрсаткич янада юқори - соатига 72 000 идишгача агрегация муваффақиятли жорий этилган.

Маҳаллий пиво ишлаб чиқарувчи «UzCarlsberg» ҳам турли хил қадоқлар учун агрегацияни жорий қилди:

• соатига 35 000 шишагача бўлган ПEТ-тара;
• иш унуми соатига 43 000 донагача бўлган шишалар;
• соатига 44 000 банкагача иш унумига эга бўлган алюмин идишлар.

Замонавий техник ечимлар ишлаб чиқаришнинг юқори суръатларини сақлаб қолиш ва яроқсизлик хавфини минималлаштириш имконини беради.

Фармацевтика, пиво ва алкоголь саноатида рақамли маркировканинг муваффақиятли жорий этилиши Ўзбекистоннинг рақамлаштиришга тайёрлигини кўрсатади. Ускуналарни сотиб олиш учун давлат томонидан берилган имтиёзлар, шу жумладан, божхона тўловларининг бекор қилиниши бу жараённи янада жозибадор қилади.

Стикерлардаги яроқсиз, йўқолган ва ўқилмайдиган маркировка кодларидан фойдаланиш имкониятининг йўқлиги: бу қўшимча харажатларни талаб қиладими?

Танқидчилар яроқсиз кодлардан фойдаланиш имконияти йўқлиги сабабли рақамли маркировкалаш учун қўшимча харажатлар  келиб чиқишини таъкидламоқда.  Бироқ, мустақил экспертларнинг таъкидлашича, ҳақиқий муаммо кодларнинг ўзида эмас, балки ускуналарни монтаж қилиш ва ишга туширишдаги хатоларда. Агар жараённи тўғри созласангиз, юзага келадиган қийинчиликларни ҳал қилиш мумкин. Бу масалалар ишлаб чиқарувчилар масъулияти доирасида бўлиб, барча ишлаб чиқариш нуқсонлари ваколатли пудратчилар билан самарали ҳамкорликда бартараф этилади.

Интернет ва электр таъминоти билан боғлиқ муаммолар: тизим узилишларни қандай бартараф этади?

«Asl Belgisi» маркировка тизими юзага келиши мумкин бўлган узилишларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилган: захира интернет каналлари ва қўшимча генераторларнинг мавжудлиги барқарор энергия таъминоти ва ускунанинг узлуксиз ишлашини кафолатлайди.

Ишлаб чиқариш линияларининг автоном ишлаши маълумотларни олдиндан юклаш орқали таъминланади: ишлаб чиқарувчилар кодларни бир кун ёки бир неча кун олдин буюртма қилишлари, зарур ҳисоботларни эса алоқа тикланганидан кейин рақамли маркировкалаш тизимида рўйхатдан ўтказишлари мумкин.

Рақамли маркировка оператори тизим билан интеграцияни осонлаштирадиган API ва кўрсатмаларни тақдим этади. Шунингдек, юзага келадиган ҳар қандай саволларни тезкор ҳал қилиш учун қўллаб-қувватлаш хизмати мавжуд.

Алюмин идиш ва қайтариладиган шиша идишлар учун рақамли маркировка: ечимлар борми?

2021 йил декабрь ойидан бошлаб алюминий идишдаги пивони рақамли маркировкалаш муваффақиятли жорий этилди. «UzCarlsberg» ва «INTER-ROHAT» каби йирик ишлаб чиқарувчилар ўз маҳсулотларини маркировка қилиш учун стикерлардан фойдаланадилар. Бундан ташқари, лазерли босиб чиқариш технологиялари фаол қўлланилади: маркировка лазер ёрдамида алюмин идишнинг калитига қўлланилади. Ушбу технологиядан хорижий ичимликлар ишлаб чиқарувчилар, шу жумладан маҳаллий бозорга етказиб берувчилар фойдаланмоқда.

Маркировка кодлари учун олдиндан тўлов: заруриятми ёки ноқулайлик?

Танқидчилар рақамли маркировка кодларини бериш ва кузатиб бориш учун ишлаб чиқарувчилар олдиндан тўлаш масаласини кўтариб, буни ноқулай деб ҳисоблашади.

Бироқ, «CRPT TURON» нинг таъкидлашича, олдиндан тўлов тизими соғлом рақобатнинг калитидир, чунки кодлар учун тўловларни ва уларни қабул қилишни ўз ишлаб чиқариш ҳажмини тушунадиган ишлаб чиқарувчилар бажарадилар. Пост-тўлов тизими кодларни мутлақо барча ишлаб чиқарувчиларга, шу жумладан бундай имкониятни суиистеъмол қилиши мумкин бўлган шубҳали тадбиркорларга ҳам юклаб олиш имконини беради.

Уларда эса қандай?

Халқаро тажрибага мурожаат қиламиз. Рақамли маркировка тизимлари кўплаб мамлакатларда муваффақиятли ишлайди. Масалан:

• Хитой (ХХР): Республикада айрим турдаги товарларни мажбурий маркировкалаш - PIATS (Product Identification, Authentication and Tracking System) тизими амал қилади. У 69 дан ортиқ тоифаларни, шу жумладан маиший техника, косметика воситалари, шахсий ҳимоя воситалари, шунингдек, озиқ-овқат маҳсулотлари, ичимликлар ва сут маҳсулотларини қамраб олади;

• Туркия дорилар, тамаки маҳсулотлари ва алкоголли ичимликлар учун BUIS рақамли маркировкалаш тизимини жорий қилди. Натижада контрафакт маҳсулотлари ҳажми 20 фоизга камайган, қонуний сотувлар эса 15 фоизга ошган. Дори воситаларида маркировкалаш тизими туфайли мамлакат ҳар йили 1 миллиард доллар тежайди;

• Россия: 2019 йилдан буён 20 дан ортиқ тоифадаги товарларни қамраб олган «Честний Знак» тизими амал қилмоқда. Рақамли маркировка орқали 550 га яқин сув, ичимликлар ва шарбат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилари илгари ҳокимият органларига ҳисобот бермаганликлари аниқланди. Қонуний бозор 30 фоизга ошди;

• Қозоғистон: аналогик NAQTY ONIM рақамли маркировкалаш тизими (оператор «Qozoqtelekom» АЖ) дорилар, алкоголь ва енгил саноат товарлари учун жорий этилди, бу солиқ тушумларини 18 фоизга ошириш имконини берди;

• Европа Иттифоқида EMVS (European Medicines Verification System) тизими жорий этилган бўлиб, у сохталаштирилган дори воситаларининг Европа етказиб бериш каналларига кириб келишининг олдини олади. Ишлаб чиқарувчи ҳар бир қадоққа ўзига хос идентификаторни ёпиштиради ва қадоқни очишдан ҳимоя қилишни таъминлайди. Дори воситасининг ҳар бир қадоғи оригиналлиги Data Matrix коди ёрдамида тасдиқланади. Беморга сотишда уникал идентификатор фаолсизлантирилади.

Танқид ортида нима яширинган?

Рақамли маркировкалашга қарши бўлганларнинг кўплаб далиллари фактлар билан текширишга бардош беролмайди. Муаммо техник нозикликлар ёки харажатларда эмас, балки «яширин» даромадларни йўқотишни истамасликда бўлиши мумкин. Рақамли маркировкалаш ва агрегациялаш маҳсулот ҳаракатининг бутун циклини назорат қилиш имконини беради, бунда ишлаб чиқариш ва айланма ҳажмини яшириш имконияти истисно қилинади.

Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Статистика агентлигининг 2024 йил август ойида эълон қилинган маълумотларига кўра, 2023 йилда расмий органлардан яширилган ялпи қўшилган қийматнинг умумий ҳажми 422,9 трлн сўмни ташкил этган. «Яширин» иқтисодиётдан Ўзбекистон давлат бюджетига етказиладиган йиллик зарар 30 триллион сўмга баҳоланган.

Ўзбекистонда сув ва ичимликларни рақамли маркировкалашда бизнесга тайёргарлигини кўриши учун вақт берилиб, жараён икки йилга кечиктирилди. Бироқ, ҳатто бугунги кунда ҳам жорий этишга қарши ва ҳукумат қарорини бажармаётган компаниялар мавжуд. Бу бизни ўйлашга мажбур қилади: бу танқидчилар ким ва улар кимнинг манфаатларини ҳимоя қилади?

Терговимиз шуни кўрсатдики, рақамли маркировка нафақат контрафактга қарши курашиш усули, балки «яширин» ҳаракат қилишга ўрганганлар учун ҳам жиддий таҳдиддир. Савол рақамли маркировка бизнес учун фойдали ёки фойдасизлигида эмас, балки ким ҳалол қоидалар бўйича ўйнашга тайёрлигида.