Siz ham sezyapsizmi, bizda yolg‘onchilar rosa urchiyapti. Juda ko‘p ular. Va’da beradi, kerak bo‘lsa, qasam ichadi. Ammo keyin surbetlarcha aldaydi. Bir ishga qo‘l tashlab kelishadiyu, ma’lum vaqtdan so‘ng telefon qo‘ng‘irog‘ingizga ham javob bermaydi. Indamaydi, vassalom! Bundan uyalish, xijolat chekish yo‘q, aksincha o‘zini haq hisoblaydi. Aldamchilik bilan birga fisq-fasod tarqatish, nolish, zorlanish ham avjida. Chin ko‘ngildan, samimiy gapirish, go‘zal munosabatlar kam, bil’aks qo‘pollik-qo‘rslik bor. Odamlarimiz maqtanchoq, o‘zini-o‘zi ko‘z qiladi. Mol-dunyosi bilan g‘ururlanadi, boshqalarni yerga urgisi keladi. Ularga qarab, beixtiyor o‘zing bilgan-eshitgan xorij odamlari bilan taqqoslay boshlaysan...

Rahmatli dadam Germaniyaga borib kelganlarida taassurotlarini sanab, shunday degan edilar: «Odamlari juda samimiy. Hech qachon aldamaydi. Nimadir so‘rasang, shunchalik e’tibor bilan tinglashadiki, o‘zingdan xijolat bo‘lib ketasan. Kulib turishadi, nihoyatda beg‘araz. Shuning uchunmi, u yerda o‘zingni qadri bebaho hisoblaysan, chinakam erkinlikni his qilasan».

Yaqinda shoira Xosiyat Rustamovaning Amerika haqida yozganlarini o‘qib qoldim. U okean ortiga borgach, shuncha yil yashab qo‘yganidan xijolat bo‘lganini birinchi marta tan oldi. «Shahar osoyishta, odamlar shu qadar xotirjamki, kuzatib turib ham dam olasan. Bo‘lmasa birorta bekorchi odamni uchratganim yo‘q... Bu o‘lkada «mumkin emas» degan so‘z yo‘q, shekilli, na universitetda, na ko‘chada eshitdim bu so‘zni», – deydi u.

Bundan besh yil muqaddam bir ukamiz maslahat so‘rab keldi. Yaponiyaga ketish imkoniyati tug‘ilgan ekan. Boraymi-yo‘qmi, ikkilanyapman, dedi. Men oq yo‘l tiladim. Dunyo ko‘rishini, u yerda biri ikki bo‘lishini tushuntirdim.

Hozir Yaponiyada u. Xabarlashib turadi. Menga yozganlarini o‘qib, hayratga tushaman, xo‘rsinib qo‘yaman. Kunchiqar mamlakatning ajabtovur odamlari hayotini o‘qib, siz ham bir lol qoling.

«Men aeroportdan ko‘chaga ilk qadam qo‘yganimdagi birinchi his hanuz yodimda: burnimga nafis ifor keldi. Avvaliga bu isni yonimdagi yapon hamrohimning atir hidi deb o‘yladim. Keyin bilsam, shirin ifor yo‘l yoqalab ekilgan daraxt va butalardan kelayotgan ekan. Men ko‘chalardan ham muattar ifor chiqishini ilk bor Yaponiyada bildim. Bu yerda bahor, yoz va kuzda butun mamlakat ko‘chalari bo‘ylab allaqanday shirin hid taraladi. Ayniqsa kuzdagi ifor menga yoqadi.

Yaponlar vaqt tushunchasini o‘z millatining ajralmas madaniyati deb biladi. Do‘konlarda mahsulotlarning sifati yuqori. Yeguliklar qayd etilgan muddatigacha turadi, Muddati yaqinlashgan mahsulot yarim narxiga tushiriladi, vaqtidan o‘tgach esa rastalardan darhol olinib, chiqindilarni qayta ishlash zavodiga jo‘natiladi.

Vaqtning qadriga yetgan yaponlar bajarilayotgan ishlar ketma-ketligini avtomatlashtirishga, vaqtni tejashga qaratgan. Shu bois ham bu yerda knopkalar, sensorli ekranlar va eng yuqori texnologiyalar jamiyatning barcha sohalarini egallab olgan.

Do‘kon peshtaxtasidagi mahsulot sifati borasida, Xitoynikimi, boshqa yernikimi deb qayg‘urmaysiz. Zero, Xitoy ham bu davlatga eng yuqori sifatli mahsulot yetkazib beradi.

O‘zbekiston bilan bir solishtiraylik. Keyingi vaqtda nafratga arzigulik treninglarda, televizorda nopok boylarning chiqib olib, boy bo‘lguniga qadar kechgan hayoti haqida gapirganiga guvohmiz. «Men bir paytlar oddiy ish qilganman, pol yuvganman, hozir, mana, badavlatman», deydi ular. Agar yaponlar buni eshitsa qattiq ajablansa kerak. Zero, yapon millatida «sen farroshsan, ko‘cha supurasan», degan gaplarning bo‘lishi mumkin emas. Bu millat uchun farroshlik qilish – faxr! Qolaversa, pensiya gashtini surayotgan yaponlar o‘z xohishlari bilan har ertalab ko‘cha-ko‘yni, mahallani tozalab, axlat chiqindilardan tozalashadi. Aslida bunga hojat ham yo‘q, chunki ko‘chalarga biz kabi chet elliklardan boshqa hech kim chiqindi tashlamaydi.

Bundan besh yil muqaddam Yaponiyada sotuvchisiz supermarketni ko‘rib qattiq ta’sirlangan edim. Ya’ni xaridor mahsulotni olib, pulini o‘zi kassaga to‘lab ketaveradi. Biz tomonlarni o‘ylab tomog‘imga nimadir tiqildi: odamlarga ishonish va ularning ham ishonchni suiiste’mol qilmasligi yapon millatining ajralmas qismi va bu haqli ravishda barcha millatlarga o‘rnak bo‘lishga arziydi. Mahsulot pulini to‘lamasdan ketsa ham bo‘ladigan supermarketlar juda ko‘p, biroq yaponlar bunday qilishmaydi. Oilada, maktabda va jamiyatda olgan tarbiyasi bunga aslo yo‘l qo‘ymaydi.

Har bir xodim o‘z vazifasi va qilayotgan xizmatiga qarab maxsus ish kiyimida ishlaydi. Hatto o‘zining do‘koniga bo‘lsa ham bizdagidek uy kiyimida kelmaydi.

Kichik kundalik do‘konga suv olgani kirgan sotuvchi va xaridor suhbati:

– (mijoz do‘konga kirishda sotuvchi) Xayrli kun! Xush kelibsiz!

– (mijoz kassaga yaqinlashganda) Xush kelibsiz, hurmatli mijoz! Mahsulotingizni paketga joylashni istaysizmi?

– Yo‘q, rahmat.

– Tushundim! Hurmatli mijoz, sizdan shuncha pul. Iltimos, monitordan istagan to‘lov tizimini tanlab bosing.

– Kredit kartadan to‘layman.

– Xo‘p bo‘ladi, hurmatli mijoz! Marhamat!

– Rahmat!

– (mijoz do‘konni tark etayotganda) Katta rahmat, hurmatli mijoz! Sizning  yana kelishingizni kutamiz. (Agar ko‘chada yomg‘ir yog‘ayotgan, sovuq yoinki issiq bo‘lsa) Ko‘chada (yomg‘ir, issiq yoki sovuq) o‘zingizni ehtiyot qilib, uyingizga yetib oling, hurmatli mijoz!

 Men Yaponiyaga kelishim bilan garchi o‘zimga asqotmasa ham qimmat telefon olgandim, biroq...

Bu yerda hech kim maqtanmaydi. Aksincha, yaponlar oddiy yashashni ustun bilishadi. Firma rahbari, biznesmenlar ham kezi kelsa, velosipedda yuradi, supermarket atrofini o‘zi supurib qo‘yadi. Xodimlar yoxud rahbarlar bir-biriga qattiq gapirmaydi, urishmaydi. Serqatnov ko‘chada ham mashinalar signal chalmaydi.

Ishonasizmi, Anvar aka, shu paytga qadar biror marta ko‘chada yaponning telefonda ovozini chiqarib suhbatlashgani yoki telefon qo‘ng‘irog‘i baland tovushda jiringlaganini ko‘rmadim, eshitmadim. Yaponlar telefonini ovozsiz qilib qo‘yishadi. Mabodo qo‘ng‘iroq bo‘lsa ham ohista, past ovozda gaplashishadi. Chunki yon-atrofdagilarning fikri, xayolini buzishni odobsizlik deb bilishadi. Ko‘chadagi inson balki jiddiy narsalar borasida fikrlab, xayol qilayotgandir, deb...

Yaponlarning tabiatga mehri beqiyos, Qushlar, baliqlar, gullar, hammasini nihoyatda ehtiyot qilishadi. Ko‘chadagi ariqlarda katta baliqlar erkin suzib yuradi. Yaqinda Yaponiyaga kelgan bir shovvoz akamiz ko‘chada baliq tutgan, chet ellik deb unga hech kim qarshilik qilmadi. Biroq oddiy yaponlar ko‘cha ariqlaridan baliq ovlamaydi.

Farzandlar doimo band, ularning barchasi mashg‘ulotlarda, maktablarda, kutubxonalarda! Ko‘chada ortiqcha to‘polon, qiy-chuvga guvoh bo‘lmaysiz.

Odamlar chiqindilarni tozalab, qog‘ozni qog‘oz axlatdonga, selofanni sellofan qutisiga tashlashadi. Ichi bo‘shamagan ovqat idishi bo‘lsa yuvib, tozalab keyin chiqindixonaga tashlashadi. Men har doim  sotib olingan gazli yoki mevali suv idishi (baklajka)ni tashlashdan avval uni tozalab, yuvib, yorlig‘ini olaman. So‘ng sellofan chiqindiga, qopqog‘ini qattiq plastik chiqindi qutisiga va o‘zini esa alohida idishga tashlayman. Kelgan yillarimda bunday qilmagandim. Biroq bora-bora sizga astoydil xizmat qiladigan chiqindixona firmasining mehnati, vaqtini hurmat qilib shunday qilishga o‘z-o‘zidan, vijdonan rozi bo‘lasiz. Muhitning ham ta’siri bu!

Anvar aka, shunday buyuk davlatni bu xalq o‘z qo‘li bilan qurgan. Hech kim, hech qaysi boshqa xalq na maktab, na yo‘l, na infratuzilmasini qurib bergan. Barchasini yaponlarning o‘zi uzoq yillik bilimi, aqli bilan barpo etgan.

Ko‘p narsalarni o‘yladim, aka! Bu yapon xalqi, eng avvalo, o‘zi uchun eng yuqori xizmat ko‘rsatar ekan, hammasi o‘zi uchun. Biz-chi, biz bir-birimizni aldaymiz. Nima qilib bo‘lsa-da uchastka qursak, mashina olsak deymiz, odamlarning ko‘zi uchun to‘y qilamiz. Yaponiyaga kelgan har 100 ta qorako‘zdan 99 tasining orzusi «Jentra» olish, uy qurish. Baraka topkur, olim bo‘lish orzuying qayerda qoldi? Bilim olish niyating yo‘qmi, degim keladi. Yo‘q, moddiy mavqeimiz jamiyatdagi insonlarning bizni hurmat qilishiga sabab deb bilamiz. Aslida ham shunday-da!

Bu yerda kim kimga xizmat qilishi kerakligi oyday ravshan. Talabaga domlalar xizmat ko‘rsatadi, kerak bo‘lsa kutadi...

Men Yaponiya va yaponlar haqida soatlab gapira olaman. Biroq...

Darvoqye, bu gaplarni saytga bersangiz, ismimni yozmang. Biz tomonning odamlarini yaxshi bilaman, axir!»