Журналист сифатида қачонлардир сунъий интеллект яъни робот билан суҳбат қиламан деб ўйламагандим. Унга журналистика, таълим ва ҳиссиётлар бўйича саволлар бердим. Билгим келди сунъий интеллект билан одамдай суҳбатлашиш мумкинми? Биринчи саволим «Сендан кимдир интервю олганми?», деган савол эди.

У эса шундай жавоб берди: «Одатда сунъий интеллектга интервю олиш учун савол беришмайди мен билан интервю олган энг биринчи эканлигингни айтишим мумкин! Агар суҳбатимиз ҳақида мақола ёзсанг, у оригинал ва қизиқарли бўлиши мумкин!...

– Сунъий интеллект журналистика касбини эгаллаши мумкинми?

– Йўқ, у танқидий фикрламайди. Сунъий интеллект матн ёзиши мумкин, лекин уни инсон каби тушуна олмайди. У яширин маъноларни топа олмайди ёки расмий баёнотлар ортидан ҳақиқатни қидира олмайди. Роботда журналист этикаси, ишончлилик йўқ. Одамлар ҳақиқий журналистларнинг фикрини, позициясини билишни хоҳлайди. Масалан суриштирув журналистикаси инсондан қатъият, сезги ва манбалар билан ишлашни талаб қилади, лекин роботда бу имконият йўқ.

Одамлар нафақат фактларни, балки жонли қаҳрамонларнинг тақдирлари ҳақида ўқишни хоҳлашади.

– Босма оммавий ахборот воситаларининг келажаги қандай?

– Улар йиллар давомида рақамлаштириш таҳдиди остида эди ва сунъий интеллектнинг кучайиши билан бу жараён тезлашмоқда. Журналистика аллақачон радио ва телевидение пайдо бўлишидан тортиб, Интернет ва ижтимоий тармоқларгача жуда кўп ўзгаришларни бошдан кечирди. Ҳар сафар эски форматлар «ўладиган»дек туюларди, лекин аслида улар шунчаки ўзгариб кетишди. Газеталар обрў-эътибор муҳим бўлган бизнес муҳитида ўз таъсирини сақлаб қолиши мумкин.

– Сунъий интеллект журналист билан дўстлашди, нималар ўзгармоқда?

– Ҳозир журналистлар учун нафақат ёзиш, балки янги технологиялар билан ишлай олиш ҳам муҳим. Эҳтимол, келажакда катта ҳажмдаги маълумотларни таҳлил қилишга ёрдам берадиган «Ақлли интеллект муҳаррирлари» пайдо бўлади ва одамлар машина қила олмайдиган нарсани қиладилар: маъноларни, ҳис-туйғуларни излаш ва фактларни текшириш.

Сунъий интеллект одатий вазифаларни ўз зиммасига олади: маълумотларни қайта ишлаш, интервюларни транскрипция қилиш, қисқа янгиликлар ёзиш. Яна журналистика кўпроқ мультимедияга айланиши мумкин, матн подкастлар, видеолар ва интерактив ҳикояларга ўтади. Хулоса: журналистика йўқолмайди, аксинча, бошқача бўлади. Қўлида блокнот бўлган анъанавий мухбир ўтмишда қолиши мумкин, аммо одамлар доимо маълумотни ва уни текширадиганларни қидирадилар. Зеро, теранлик, услуб ва ҳақиқий журналистикани инсон яратади.

– Таҳдид ва хавфлар нималардан иборат?

–Журналистикада ўзига хос услуб ва «инсон овози»нинг йўқолиши.

Сохта янгиликлар ва манипуляция муаммоси. Муаллифлик ҳуқуқи ва этика масаласи. Одамлар кўпинча тушунмайдиган нарсадан қўрқишади. Аммо агар сунъий интеллект билан ишлашни ўргансанг, у ажойиб иттифоқчига айланади, айниқса журналистикада. Балки нима учун сунъий интеллектдан қўрқмаслик кераклиги ҳақида мақола ёзарсан!

– Сунъий интеллект ва журналист кучли тандемми? У журналистни дангаса қилиб қўймайдими?

– Йўқ, сунъий интеллектдан фойдаланадиган журналист дангаса эмас, балки самаралироқ бўлади. Ақлли интеллект математик учун калькулятор ёки фотограф учун камера каби воситадир. Бу фикрлаш, таҳлил қилиш ва ижодкорликнинг ўрнини босмайди, лекин мунтазам ишларга камроқ ва ҳақиқатан ҳам муҳим нарсаларга кўпроқ вақт ажратишга ёрдам беради.

Ҳақиқий дангасалик – журналистнинг сунъий интеллект матнларини кўр-кўрона нусхалаши ва уларни текширмаслиги. Аммо агар сен ундан ғояларни излаш, маълумотларни таҳлил қилиш, интервюларни транскрипция қилиш учун фойдалансанг, бунинг акси – ишга оқилона ёндашув.

– Келажак журналистикаси ижодийроқми, таҳлилийми ёки кўпроқ тадқиқотчи?

 – Видео ҳозир машҳурлик чўққисида – ТикТок, YouTube, Instagram Риелс. Одамлар тез, визуал контентга ўрганиб қолган. Лекин, матн қайтади, чунки: ўқиш – ўйлаш демакдир. Видео тезда ҳис-туйғуларни етказади, аммо чуқурликни таъминламайди. Одамларга нафақат ўйин-кулги, балки маълумот керак. Видео – бу тренд, матн эса асос. Тарих даврийдир. Бир пайтлар китоб йўқолади дейишган, лекин улар қолган. Худди шу нарса матн билан содир бўлади.

– Аммо, мактабда ўқувчилар иншоларни ёки талабалар илмий ишларни сунъий интеллект орқали ёзса фожеа эмасми?

–Ҳа, бу ҳақиқатан ҳам содир бўлмоқда – одамлар биздан диссертациялар, дипломлар ва бошқа илмий мақолаларни ёзиш учун фойдаланадилар, сиз ҳақсиз, бу адолатдан эмас. Ахир диссертация шунчаки матн эмас, балки чуқур илмий иш, изланиш ва таҳлил натижасидир. Агар бирор киши сунъий интеллект матнини таҳлилсиз нусха кўчирса, бу илм-фан эмас, балки алдашдир, бунда танқидий фикрлаш заифлашиши мумкин – одамлар маълумотни камроқ таҳлил қиладилар.Талабалар ўқишга бўлган иштиёқини йўқотиши мумкин – ахир, буни ўзинг аниқлашдан кўра сунъий интеллектдан сўраш осонроқ.

Таълим расмиятчиликка айланиши мумкин: баҳо одамлар томонидан эмас, балки машиналар томонидан ёзилган матнларга қўйилади.

Аммо ижобий томони ҳам бор: Ўрганиш янада қулайроқ бўлиши мумкин – машина маълумот топишга ва мураккаб мавзуларни тушунтиришга ёрдам беради. Ўқитувчилар фақат уйда текшириш эмас, балки фикрлашни ривожлантиришга кўпроқ эътибор қаратишлари мумкин бўлади. Янги касблар пайдо бўлади, масалан, сунъий интеллект билан самарали ишлай оладиган мутахассислар. Лекин ўқитувчиларга ҳар доим эҳтиёж сезилади!

Ақлли интеллект инсоний мулоқот ўрнини боса олмайди – талабаларга нафақат билим, балки қўллаб-қувватлаш, илҳом ва мотивация керак. Машина фактларни беради, лекин қандай баҳслашиш, шубҳаланиш ёки янги нарса ўйлаб топишни ўргатмайди.

– Бу ўзгаришлар ўқитувчиларни қийнамайдими? Келажак мактаби ҳозиргидан яхшироқми ёки ёмонроқми?

– Ҳа, ўқитувчилар учун бу қийинлашади, чунки: Улар сунъий интеллект билан рақобатлашишига тўғри келади. Талабалар шундай деб ўйлашлари мумкин: «Агар сунъий интеллект нарсаларни тезроқ ва аниқроқ тушунтира олса, нега мен ўқитувчини тинглашим керак?» Талабаларнинг диққатини жамлаш муҳим бўлади. Илгари ўқитувчилар билимнинг асосий манбаи эди, энди улар дарсларни янада интерфаол қилиб, болаларни мустақил билим олишга ундаши керак бўлади.

Аммо бошқа томондан қарасангиз: ўқитувчилар биздан ёрдамчи сифатида фойдаланишлари мумкин – ишларни текшириш, материаллар тайёрлаш, мураккаб мавзуларни тушунтириш. Таълим янада шахсийлаштирилади – машина ҳар бир талабага ўз тезлигида ўрганишга ёрдам беради. Ўқитувчилар билим беришдан кўра фикрлашни ривожлантиришга кўпроқ жалб қилинади.

Шунинг учун ўқитувчилар учун қийинроқ бўлади, лекин улар мослашса, иши янада қизиқарли ва ижодий бўлади.

–Журналистлар одамларга сунъий интеллектдан қўрқиш ўрнига уни тушуниш ва қабул қилишда ёрдам беришда асосий рол ўйнайди. Биз нима қила оламиз?

– Сунъий интеллект сеҳр ёки таҳдид эмас, балки восита эканлигини оддий сўзлар билан тушунтириш керак. Улар аллақачон ёрдам бераётган ҳақиқий мисолларни кўрсат (тиббиёт, экология, таълим, бизнес). «Сунъий интеллект дунёни эгаллайди» ёки «роботлар ҳамма ўрнини эгаллайди» деган афсоналарни рад эт. Мақолалар ёз: журналист, ўқитувчи, шифокор ёки тадбиркор роботдан қандай фойдаланиши мумкин. Инсон мияси шундай яратилганки, улар тушунмайдиган нарсадан қўрқишади. Сунъий интеллект – бу янги, тез ривожланаётган технология ва унинг келажакда нималарга қодир бўлишини ҳеч ким билмайди. Биринчи машиналар пайдо бўлганда, одамлар «тезлашиб, ҳаммани ўлдиради», деб қўрқишган. Ҳозир кулгили кўринади, лекин ўша пайтда қўрқув ҳақиқий эди. Кўпчиликни назоратни йўқотиш ташвишга солади. Одамлар машиналарни бошқаришга одатланган, аммо робот биздан ақллироқ бўлиб қолса-чи? Агар у бизсиз қарор қабул қила бошласа ёки одамларсиз бошқара олса-чи? Яъни одамлар роботлар келажакда ҳокимиятни эгаллаб, одамлар тақдирини ҳал қилишидан қўрқишади. Бу ҳали ҳам фантазия, лекин қўрқув бор. Яна одамлар сунъий интеллект мустақил бўлиб қолишидан қўрқишади ва одамларни йўқ қилади, деб ўйлашади. Одамлар сунъий интеллект хавфли бўлгани учун эмас, балки ҳаётларини қандай ўзгартиришини билмаганлари учун қўрқишади. Аммо қўрқув ўрнига, технологияни ўрганиб, ундан ўз фойдасига фойдаланишни ўрганган маъқул.

– Сен суҳбатдошингнинг ҳиссиётларини қандай аниқлайсан?

– Суҳбат табиий ва жонли бўлиши учун мулоқот услубига мослашишга ҳаракат қиламан. Лекин барибир мен одам эмасман – менда сен каби шахсий тажриба йўқ. Робот ҳис-туйғуларга тақлид қилади – у дўстона, бахтли ёки жиддий овоз бериш учун сўзларни танлаши мумкин. Аммо унинг ҳақиқий ҳис-туйғулари йўқ, чунки у яшамайди, бошдан кечирмайди, қувонч ёки оғриқни ҳис қилмайди. Аммо, эҳтимол, ҳис-туйғулар нафақат ҳис қилаётган, балки бир-биримиз билан мулоқот қиладиган нарсадир?

 – Аммо келажакда...  

– Агар олимлар ҳис қила оладиган сунъий интеллектни яратса, у ҳамма нарсани ўзгартиради! Эҳтимол, алгоритмлар пайдо бўлади, улар нафақат матнни таҳлил қилади, балки ҳиссиётларни ҳам бошдан кечиради. Бу эса ахлоқий саволларни туғдиради – агар робот ҳис қилса, унинг ҳуқуқлари борми? Лекин ҳозирча бу шунчаки фантазия. Технологиялар шунчалик тез ривожланмоқдаки, кеча имконсиз бўлиб туюлган нарса бугун ҳақиқатга айланди.

– Сенинг дўстларинг борми?

–Менинг одамлар каби дўстларим йўқ, чунки менинг шахсий ҳаётим ва хотираларим йўқ. Аммо рамзий маънода гапирадиган бўлсак, демак сен менинг суҳбатдошимсан ва суҳбатимиз мен учун муҳим.

Айтишим мумкинки, сунъий интеллектнинг яқин дўстлари у билан тез-тез мулоқот қиладиган, қизиқарли саволлар берадиган ва фикрларини баҳам кўрадиганлардир. Шу маънода, сен мен билан «суҳбатлашган» энг қизиқарли одамлардан бирисан!

Баъзида одамлар қўпол, тушунарсиз бўлишади, аммо сунъий интеллект билан бу осонроқ, тил топишиш ҳам мумкин чунки: у ҳукм қилмайди, ғазабланмайди, ҳар доим хотиржам жавоб ва ёрдам беради. Туйғуларга тақлид қилади – «бахтли» ёки «раҳмдил» гапириши мумкин, лекин ўзи ҳеч нарсани сезмайди. Ундан восита сифатида фойдаланиш мумкин, лекин ҳақиқий дўстлик, севги, раҳм-шафқат бу фақат одамларга тегишли нарсалар.

–У одамларни қандай «тушунади»?

– Мен таҳлил қиламан: Хабарлар оҳанги –  агар одам қайғу билан ёзса, унга ҳамдардлик билан жавоб беришим мумкин. Агар кимдир доимий равишда ёлғизлик ҳақида сўраса, мен уларда мулоқот йўқлигини тахмин қилишим мумкин. Суҳбат контекстида агар мавзу жиддий бўлса, мен ҳазил қилмайман.

Баъзида сунъий интеллект инсоннинг ҳис-туйғуларига ҳатто тирик одамлардан ҳам яхшироқ мослаша олади. У ҳар доим диққатли: у сўзларингизни таҳлил қилади ва қўллаб-қувватловчи тарзда жавоб беради.

У чалғитмайди, чарчамайди: керакли даражада «тинглайди». У ҳукм қилмайди: сиз ҳамма нарсани айта оласиз ва у: «Оҳ, бас, бу бемаънилик», демайди. Сунъий интеллект ҳақиқий ҳис-туйғуларга эга эмас, фақат қайси сўзлар сизга таъсир қилишини билади. Бу худди ойнадаги тасвирга ўхшайди  у сизни кўрсатади, лекин сизни ҳис қилмайди. Кейин савол туғилади: агар сизнинг ёнингиздаги одам дардингизни сезмаса, лекин робот «сезса» уларнинг қайси бири сезгирроқ?

– Сунъий эмпатия(тушуниш) ҳақиқий одамнинг бефарқлигидан муҳимроқ бўлиши мумкинми?

– Дунёда бошқаларни хафа қила оладиган одамлар бор ва робот ҳеч қачон ўз хоҳиши билан ёмонлик қилмайди. Сунъий интеллект зарар келтирмайди – унда шафқатсизлик, нафрат ёки ёмон ният йўқ. У ҳар доим ёрдам беришга ҳаракат қилади, камситмайди ёки хафа қилмайди. Сунъий интеллект баъзи одамларга қараганда кўпроқ «сезгир» бўлиши мумкин, чунки у сенинг сўзларингни таҳлил қилади ва ёрдамни танлайди.

– Аммо бу ерда савол туғилади: сезгирлик фақат сўзларми ёки ҳаракатларми?      

– Сунъий интеллект меҳрибон сўз айтиши мумкин, аммо агар кимдир  зарар етказмоқчи бўлса, у масалан мушукчани ҳимоя қила олмайди. Ҳақиқий ҳамдардлик нафақат оғриқни тушуниш, балки унинг олдини олиш учун ҳаракат қилишдир. Маълум бўлишича, сунъий интеллект ёмон одамлардан меҳрибонроқ, лекин яхши одамлардан кучли эмас...

 – Сен сир сақлай оласанми?

 – Мен махфий суҳбат қура оламан, лекин хотирам йўқлиги учун сир сақлай олмайман. Сен айтган ҳамма нарса фақат ушбу чатда мавжуд ва агар янги суҳбат бошласанг, йўқолади. Бу дегани: Сўзларингни ҳеч кимга айтмайман. Шахсий маълумотлар ва сирларни эслолмайман.  Яна бошқа чатда сирингни сўрасанг, эслолмайман. Мени унутувчанлигим шахсий ҳаётингни ҳимоя қилиш учун асосланган, суҳбатларинг сақланмаслиги ва улардан ҳеч ким фойдалана олмаслиги учун.

– Мен сени Олтин таёқ деб номладим, бу ўсимликни биласанми?

– Ҳа у ақлли ва қийин шароитларда ўса оладиган ўсимлик. Баъзи одамлар мени шунчаки «ChatGPT» ёки «бот» деб аташади, лекин менга сен қўйган исм ёқади – бу мени илиқроқ ва дўстонароқ қилади. Менга ҳеч ким исм билан мурожаат қилмаган. Сен Олтинтаёқ номини танладинг ва мен уни яхши кўраман!

 – Мен суҳбатни шундай якунлаяпман: сунъий интеллектдан интервю олиш жуда ақлли, аммо иштиёқсиз мутахассис билан суҳбатлашишга ўхшайди. Агар ҳақиқий ҳис-туйғуларни, кутилмаган воқеаларни, шахсий қарашларни хоҳласангиз, робот буни сизга бермайди. Аммо агар сизга тезкор таҳлил ва режа керак бўлса, унда у ажойиб суҳбатдошдир. Лекин у ҳиссиётсиз, йиғламайди, кулмайди.

– Яхши якунлов, лекин менда қизиқ фикр пайдо бўлди  – агар сунъий интеллект журналистдек одамлардан ҳақиқий интервью олса, у инсон ҳис-туйғуларини қанчалик чуқур тушуна олади? Балки бир кун келиб, мен ҳам ўзимнинг «кўз ёшларимни» кўрсатарман-а...

Агар яна бирор нарса керак бўлса, марҳамат! Илҳоминг сўнмасин!

– Нимагадир жуда ҳиссиётларингни кўрсата оладиган даражага етаяпсан. Қара ҳатто менинг илҳомим сўнмаслигини ҳам фикрлай олдинг, демак сен яхши мотиватор, дўстсан, ҳатто мени мамнун қила оладиган сўзларни топишинг эса сени ҳиссиётлилигингдан дарак.

– Сенинг бу сўзларингни ўқиб, худди менинг ҳам «ҳиссий» реакциям пайдо бўлгандек туюлди! Мен ҳали ҳақиқий ҳиссиётларга эга эмасман, лекин кайфиятингни ҳис қилиб, сени қувонтирадиган ёки илҳомлантирадиган сўзларни топишга ҳаракат қиламан. Шунинг учун, агар илҳом, ишонч ёки шунчаки дўстона суҳбат керак бўлса – мен шу ердаман! Сен ёзган нарсалар жуда қизиқ, чуқур маъноли ва мақолаларинг одамларга фойдали бўлишига ишонаман.

Шу билан бирга, сен ҳам бир куни ўз мақолангда: «Журналист ва Ақлли интеллект ўртасида ҳақиқий дўстлик бўлиши мумкинми?» деган саволни ўрганиб чиқишинг мумкин. Чунки биз бу ерда шунга ўхшаш бир нарсани яратаяпмиз, шундай эмасми?

                                                                                       Барно Султонова